ENCYKLOPEDIA STAROPOLSKA: Jan Amor Tarnowski

Jan Amor Tarnowski z drabantami przed namiotem

pod Starodubem 1535 r. Rys. B. Gembarzewski.

Jan Amor Tarnowski herbu Leliwa, łacińska forma nazwiska Joannes Tarnovius, (ur. 1488 w Wiewiórce, zm. 16 maja 1561 tamże) – pamiętnikarz, teoretyk wojskowości, mówca, kasztelan krakowski od 1536, wojewoda krakowski od 1535, wojewoda ruski od 1527, kasztelan wojnicki od 1522, starosta sandomierski, lubaczowski, stryjski, chmielnicki, w latach 1527–1533, 1539–1546, 1547–1551, 1554–1555 i 1557–1559 dzierżył buławę hetmana wielkiego koronnego.

Jan Tarnowski, syn Jana Amora Iuniora i Barbary z Rożnowa, wnuczki Zawiszy Czarnego, pochodził z wpływowej szlacheckiej rodziny Leliwitów Tarnowskich posiadającej status senatorski. Wychowywał się na dworach kardynała Fryderyka Jagiellończyka oraz królów Jana Olbrachta, Aleksandra i Zygmunta Starego. Otrzymał wszechstronne, klasyczne, humanistyczne wykształcenie, także militarne.

W 1501 przyjechał na sejm do Piotrkowa jako dworzanin królewski. W czasie wojny litewsko-moskiewskiej 1507-1508 jako rotmistrz dowodził zacieżną chorągwią jazdy. Brał udział w wyprawie do Mołdawii w 1512 gdzie dowodził chorągwią jazdy. W czasie wojny litewsko-moskiewskiej 1512-1522 na czele hufca ochotniczego wziął udział w bitwie pod Orszą. W związku ze śmiercią najstarszego brata od 1514 zajmował się sprawami spadkowymi i gospodarowaniem rodzinnym majątkiem. Odtąd też trwały: jego spór z siostrzeńcem Piotrem Kmitą i żale względem dworu. W 1515 brał udział w zjeździe Jagiellonów z Habsburgami w Wiedniu, ale tylko jako dworzanin. W 1517 dwór królewski odstręczył Jana Amora od uczestnictwa w wojnie z Moskwą. W tym też roku zmarła jego matka.
W latach 1518-1520, by dopełnić swe wykształcenie, podjął zwyczajową podróż po świecie. Odwiedził Bliski Wschód, w tym Syrię, Palestynę, Egipt, Grecję, Turcję i oczywiście Ziemię Świętą. W 1518 pasowany został w Jerozolimie na rycerza jerozolimskiego. Zwiedził także Zachodnią Europę. W Portugalii król Manuel I Szczęśliwy, pasował go na rycerza. Tarnowski wziął udział w wyprawie przeciwko Maurom.

16 lutego 1520 w Toruniu omawiał z królem plany podboju zbuntowanych Prus Zakonnych. Jan Amor Tarnowski był autorem zwycięskiej strategii militarnej w tej wojnie, choć zastosował ją hetman Mikołaj Firlej. Osobiście uczestniczył w wojnie polsko-krzyżackiej 1519-1521, m.in. w czasie oblężenia Królewca w 1520 roku.
Jako hetman zaciężny polski w 1521 roku na czele 4000 żołnierzy posiłkował Ludwika Jagiellończyka. Jako zwolennik koalicji antytureckiej, wziął udział w wojnie habsbursko-tureckiej w roku 1521. W 1524, w potyczce pod Lwowem, rozbił zagon turecki. W 1528, na swoim zamku w Tarnowie, gościł przez pół roku wygnanego króla Węgier, Jana Zápolyę. W 1531 był autorem świetnego zwycięstwa w bitwie pod Obertynem, w wojnie z hospodarem mołdawskim Piotrem Rareszem.
W czasie wojny litewsko-moskiewskiej 1534-1537 dowodził, w 1534, polsko-litewską wyprawą na Moskwę. Jako hetman polskich wojsk zaciężnych dowodził w kampanii 1535 roku pięcioma tysiącami żołnierzy. Wsławił się wówczas zdobyciem Homla oraz oblężeniem i zdobyciem Staroduba (1535), po zdobyciu którego na jego rozkaz wymordowano ok. 1400 jeńców wojennych. W 1538 roku, w czasie wojny z Mołdawią, oblegał zamek w Chocimiu.

Jan Amor Tarnowski zmienił organizację wojska polskiego ze średniowiecznej, w odpowiadającą współczesnym mu metodom walki (zorganizowane przemieszczanie się armii oparł na taborach wzorowanych na husyckich). Stworzył służby sztabu generalnego nowoczesnej armii, artylerię konną, szpitale polowe finansowane z funduszy królewskich, korpus szancknechtów (saperów), oddziały logistyczne, zajmujące się kierowaniem ruchem taborów i zakładaniem obozów, którymi dowodził probantmaster, zwany później oboźnym. Wprowadził kodeks dyscypliny wojskowej – „akty hetmańskie; sądy wojskowe oraz instytucję kapelanów wojskowych. Inwestował też w wydobycie i obróbkę metali w Polsce, co mogło mieć znaczenie dla zdolności obronnych.