Uniwersał Połaniecki (właściwie Uniwersał urządzający powinności
gruntowe włościan i zapewniający dla nich skuteczną opiekę
rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość w komisjach
porządkowych) – akt prawny wydany przez Tadeusza Kościuszkę 7
maja 1794. w okolicach miasta Połaniec. Formalnie był wydany w
imieniu rządu krajowego Rzeczypospolitej Obojga Narodów w oparciu o
art. IV Konstytucji Trzeciego Maja.
Był
to drugi po Konstytucji i zarazem ostatni akt prawny
Rzeczypospolitej, który formalnie przyznawał ograniczoną wolność
osobistą chłopom pańszczyźnianym. Uniwersał ten, jak większość
aktów prawnych wydanych w czasie insurekcji kościuszkowskiej, nie
przetrwał jej upadku i nie miał prawie żadnego wpływu na
faktyczną sytuację chłopów. Głównym powodem jego wydania było
zalegalizowanie oddziałów kosynierów i umożliwienie chłopom
walki zbrojnej w ramach armii powstańczej. Z biegiem lat nabrał on
jednak znaczenia symbolicznego.
Postanowienia
Uniwersału dotyczyły: ograniczenia poddaństwa chłopów, nadania
im wolności osobistej, przyznania prawa opuszczenia ziemi, po
spełnieniu określonych warunków (spłata długów, zaległych
podatków, zawiadomienie wojewódzkiej komisji porządkowej), uznania
ograniczonego prawa chłopów do dochodzenia swoich spraw w sądach,
zapewnienia nieusuwalności z ziemi, zakazania rugów i potwierdzenia
własności podległej, zmniejszenia pańszczyzny od 1/3 do 1/2, z
obietnicą dalszych ulg po wygranym powstaniu, zawieszenie wykonania
pańszczyzny chłopom powołanym do wojska, polecenia zawierania umów
między szlachtą a chłopami, wprowadzenia urzędu dozorcy, który
był pierwszym w dziejach Polski urzędnikiem państwowym
reprezentującym sprawy chłopskie. Jeden dozorca miał mieć pod
swoją opieką okręg liczący ok. 1000 gospodarstw. Miał dbać o
przestrzeganie postanowień Uniwersału.
W
toku insurekcji zapowiedziano uwłaszczenie chłopów – uczestników
powstania z gruntów narodowych i skonfiskowanych zdrajcom.
Dozorcy
byli urzędnikami państwowi, mającymi opiekować się chłopami,
kontrolować szlachtę, pośredniczyć w sporach między chłopami i
szlachtą, czuwać nad bezpieczeństwem publicznym (bunty chłopskie).
Ponadto do ich zadań miały należeć: spisy ludności, utrzymanie
dróg i mostów, rozwój rolnictwa, ochrona lasów, opieka nad
szkołami wiejskimi. Dozorców miały ustanawiać wojewódzkie
komisje porządkowe, a potem szlachta, mieszczanie, władze miejskie
i gromady wiejskie. Dozorcami mogły być osoby umiejące czytać,
pisać, liczyć i cieszące się dobrą opinią. Odwołania od
decyzji dozorców miały rozpatrywać komisje porządkowe.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz