Brama miejska w IKaganacie chazarskim (X wiek).
Mal. M. Gorelik.
Chazarowie?
Część diaspory żydowskiej w Polsce potocznie łączona jest ze zjudaizowanym Chazarami. Czy słusznie? Wyjaśnienie tej kwestii obejmie kilka odcinków. Zacznijmy od średniowiecza.
Etniczni Chazarowie byli koczowniczym ludem tureckiego pochodzenia, który w VI wieku n.e. przywędrował z Azji i zajął północny Dagestan. Od 580 roku weszli w sojusz (lub popadli w zależność) z Kaganatem zachodniotureckim. W latach 630-650 Chazarowie pokonali plemiona protobułgarskie i utworzyli własny kaganat ze stolicą w Semender. Po rozpadzie Kaganatu zachodniotureckiego w 2 połowie VII wieku Chazarowie wybili się na samodzielność. W następnym stuleciu chazarski kaganat znajdował się u szczytu potęgi. Podporządkował sobie wówczas 25 plemion i księstw, w tym również Kijów. Żydzi osiedlali się w Chazarii już od VII wieku. Za panowania kagana Bułana (740 – 786) doszło do wydarzenia bezprecedensowego w historii Europy – kagan i jego dwór przyjęli judaizm. Mimo tego państwo trwało w tolerancji religijnej, gwarantując równouprawnienie i ochronę wyznawcom chrześcijaństwa, islamu, judaizmu oraz pogaństwa. Skończyło się to wraz z centralizacją państwa na początku X wieku, za panowania kagana Aarona. Judaizm został wówczas uznany za jedyną dopuszczalną, państwową religię. Przymus konwersji doprowadził do buntu wyznających islam prowincjonalnych elit, a w konsekwencji do krwawej wojny domowej. Wykorzystując wewnętrzny zamęt na kaganat uderzyli Madziarowie i wojna z nimi trwała prawie dwie dekady, mocno osłabiając Chazarów. W tym samym czasie nastąpił dynamiczny rozwój Rusi Kijowskiej. Jednym z czynników państwotwórczych były właśnie ciągle najazdy koczowników – w tym min. Chazarów. Napadali oni na słowiańskie tereny porywając niezliczone ilości niewolników, będących najcenniejszym towarem w handlu z Arabami. Udało im się nawet chwilowo podporządkować kilka słowiańskich plemion. Rusowie nie dali jednak za wygraną i pierwsze silne ciosy zadał Chazarom książę Oleg, który w 885 roku przywrócił Rusi utracone plemiona. Potęgę Chazarii złamał w 965 roku książę Światosław. Jego wyprawa zniszczyła główne ośrodki kaganatu. Na początku XI wieku książę Włodzimierz Wielki narzucił koczownikom swoją władzę, zmuszając ich do płacenia stałej daniny. Pod koniec XI wieku większość zjudaizowanych Chazarów (nie będących etnicznymi Semitami) wobec najazdu Połowców na mocno już osłabiony kaganat przeniosła się na Ruś. Niewielka grupa pojawiła się również w Polsce. Krótko zaistniała ich wspólnota w Przemyślu, zapisana w 1069 roku przez Jehudę ha Kohena z Moguncji. Na Rusi chazarscy Żydzi bardzo szybko zrazili do siebie lokalnych władców. Konszachty z koczownikami, próby destabilizowania państwa przez rozgrywanie własnych interesów oraz nadużycia przy lichwie sprawił, że kijowscy kniaziowie postanowili pozbyć się problemu. W pierwszej połowie XII wieku, w kilku falach, przegnali z Rusi Żydów chazarskich. Część z nich osiedliła się w państwie Piastów. Trudno powiedzieć jak wielka była to grupa – co najwyżej kilka tysięcy, które rozpłynęły się po całym kraju. W XIII wiecznej Polsce znależli oni względny spokój i opiekę władców, dla których byli bardzo cenni, przede wszystkim dzięki swoim kontaktom handlowym. Oczywiście musieli porzucić handel niewolnikami, który był już w Polsce zakazany i surowo karany.
W następnych stuleciach z zachodu Europy przybyło do Polski wiele fal żydowskich uciekinierów, szukających schronienia przed represjami władz i cyklicznie powtarzającymi się pogromami. Jak łatwo policzyć to oni, a nie garść Żydów chazarskich, byli główną częścią żydowskiej populacji w średniowiecznym Królestwie Polskim.
W drugiej połowie XII wieku stopniowo rozwijało się żydowskie osadnictwo na ziemiach polskich. Pierwsze żydowskie stałe osady powstały na Śląsku. Była to min. osada w Tyńcu Małym (1150 r), Bolesławcu (1190 r.), a kilka lat później także w Sokolnikach k. Wrocławia. W 1227 roku w Bytomiu pojawili się po raz pierwszy żydowscy rolnicy. Część Żydów przez Śląsk migrowała do Wielkopolski. W 1205 roku założyli oni wieś Żydowo k. Gniezna, a w 1213 również Żydowo, ale koło Kalisza. W 1237 roku żydowska gmina miejska powstała w Płocku na Mazowszu. Żydzi zajmowali się wówczas w Polsce przede wszystkim handlem, rzemiosłem oraz rolnictwem. Świadczyli również władcom szczególne usługi. Ok. 1180 roku książę Wielkopolski wydzierżawił Żydom swoja mennicę, po której pozostały znaleziska drobnych monet z polskimi i hebrajskimi napisami.
Znaczącą zmianę w spokojnym dotąd życiu Żydów na ziemiach polskich przyniósł mongolski najazd z 1241 roku. Nasiliło się po nim niechętne Żydom osadnictwo niemieckie, które wykorzystując reguły prawa magdeburskiego zaczęło wypychać Izraelitów z miejskiego rzemiosła. Piastowie pozytywnie oceniający działalność swoich żydowskich poddanych (zwłaszcza ich wpływ na rozwój handlu i gospodarkę pieniężną) zaczęli wobec tego obejmować ich szczególną ochroną prawną. Odtąd Żydzi byli wyjmowani spod prawa miejskiego i oddawani bezpośrednio pod kontrolę władcy. Przykładem takiego prawa może być Statut Kaliski, uchwalony w 1264 roku przez księcia kaliskiego Bolesława Pobożnego. Przeczytacie o nim w następnym odcinku.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz